کود حیوانی یا دامی نوعی از کود است که از فضولات حیوانات و مجموعه ای از مواد بستری، ادرار و مدفوع آنها نظیر گوسفند، اسب، گاو ،مرغ و سایر پرندگان بدست می آید. کود حیوانی در زراعت جهت اصلاح بافت و ساختار خاک و همچنین تغذیه گیاهان به کار میرود. درصد مواد غذایی کود دامی و کیفیت فیزیکی آن به عواملی مثل نوع حیوان، کیفیت مواد بستری، میزان پوسیدگی کود، تغذیه دام ، میزان سدیم و مقدار بذر علفهای هرز، اسپور بیماریها، لارو و تخم حشرات، شن و خاک دارد.
| ردیف |
کود حیوانی |
| ۱ |
اسبی |
| ۲ |
گاوی |
| ۳ |
گوسفندی |
| ۴ |
مرغی |
• کود حیوانی دارای مقادیر مختلفی از ازت میباشد که بسته به نوع منشاء آن فرق میکند،به طور کلی هرچه جثه حیوانی که کود از آن به دست میاید کوچکتر باشد، کود حیوانی قویتر است،مثلا کود گوسفندی از کود گاوی قویتر بوده و کود مرغی از کود گوسفندی. درصد ازت کود گاوی بیشتر از کود گوسفندی و کود مرغی است. ولی درصد فسفر و پتاسیم کود مرغی از کود گاوی و کود گوسفندی بیشتر است.
• کود حیوانی برخلاف کودهای شیمیائی اثرات یک جانبه نبوده بلکه از یک طرف کمک بر تامین مواد غذایی را نموده و از طرف دیگر خصوصیات فیزیکی خاک را نیز اصلاح مینماید . درصد مواد غذایی کودها به تغذیه دام بستگی دارد. مثلاً چنانچه جیره غذایی دام از نظر یک عنصر ضعیف باشد، کود حاصله نیز به طریق اولی از نظر آن عنصر ضعیف خواهد بود و یا مثلاً هر چه درصد فیبر جیره غذائی بیشتر باشد درصد فیبر مدفوع نیز زیادتر خواهد بود.
• فراوانی ترکیبات آلی ازت دار ساده در کود دامی تازه بسیار مساله ساز است. تجزیه سریع این مواد سبب آزاد شدن آمونیاک و تجمع آن در مجاورت ریشه ها گشته و موجب مسمومیت گیاه می گردد. پوسیدگی اولیه کود این مشکل را مرتفع می سازد بهمین جهت هیچ گاه نباید کود دامی تازه را به محصول کاشته شده داد. از میان کود های حیوانی هر کدام کاربرد خاص خود را دارد،اما از همه پرکاربردتر در زراعت گلخانه ای،کود گاوی و کود گوسفندی میباشد.
• کود حیوانی بیشتر در کشت خاکی جهت آماده نمودن زمین به همراه خاکبرگ و ماسه به کار میرود. کود مورد استفاده میبایست کاملا پوسیده بوده و عاری از آفات و بذور علف های هرز باشد.البته معمولا به علت تغذیه دامها از علف های هرز،طبیعتا بذور این گیاهان در فضولات حیوانات دیده میشود.اما در صورت پوسیده بودن کودها و سرند نمودن مناسب کود این مشکل برطرف میشود.
• زیادی املاح در کود حیوانی نیز می تواند از طریق ایجاد پتانسیل اسمزی و یا مسمومیت مستقیم گیاه مساله ساز باشد. بنابراین وجود مقدار متعادلی از عناصر غذائی و عدم زیادی عناصری مثل سدیم در کود دامی مطلوب می باشد. کیفیت مواد بستری نیز نقش مهمی در کیفیت و حالت فیزیکی کود دامی دارد. معمولاً اصطبل گوسفند فاقد بستر است. بدین لحاظ سرعت تجزیه و پوسیدگی کود گوسفندی زیاد و دوام آن در خاک کمتر از سایر کودها می باشد.
• کود گوسفندی را کود گرم گویند. در مرغداری ها بیشتر از خاک اره و در گاو داریها معمولاً از کاه بعنوان مواد بستری استفاده می کنند. سرعت تجزیه و پوسیدگی کاه بیش از خاک اره می باشد. و بالعکس دوام خاک اره در خاک بیش از کاه است. زیرا خاک اره از ترکیبات مقاومتری در مقایسه با کاه تشکیل شده است. بطورکلی، هر چه مقدار مواد نامطلوب مثل بذر علفهای هرز، شن، خاک، اسپور بیماریها و تخم و لارو حشرات در کود کمتر و تجزیه اولیه آن بیشتر باشد، ارزش کیفی کود بیشتر است.
• کود حیوانی را در زراعت گیاهان پر ارزشی مانند سبزیجات، سیب زمینی، ذرت ، پنبه و چغندر قند، به مقدار تقریبی ۲۰ تا ۵۰ تن در هکتار به خاک می دهند. کود دامی را معمولاً در زمان شروع عملیات تهیه بستر تا حداقل یک ماه قبل از کاشت بر سطح خاک می باشند و با وسایلی مانند گاو آهن، دیسک یا کولتیواتور با خاک سطحی و تا عمق حدود ۱۵ سانتیمتری مخلوط می نمائید.
• در زراعتهای کوچک و سنتی کود حیوانی را بصورت کپه هائی در مزرعه قرار می دهند و سپس آنرا با بیل بر سطح خاک پراکنده ساخته و با خاک مخلوط می کنند. در زراعتهای مکانیزه از دستگاه کودپاش حیوانی استفاده می نمایند. دستگاه کودپاشی حیوانی مانند یک تریلر است که در کف آن یک نوار نقاله قرار دارد.
• نوار نقاله کود را به سمت عقب و خارج از تریلز هدایت کرده و روی یک مارپیچ گریز از مرکز می ریزد. چرخش مارپیچ کود را به اطراف پرتاب می کند. از آنجائی که هزینه خرید، حمل و نقل و پاشیدن کود حیوانی بسیار زیاد است و بخصوص در زراعتهای وسیع می تواند مشکلاتی را در برنامه ریزی و زمان بندی عملیات زراعی پیش آورد، لازم است به باقی گذرادن بقایای گیاهی بر خاک و تلاش در حفظ هوموس خاک توجه کافی مبذول گردد.
• پوسیدگی کود حیوانی سبب می شود که از میزان بذر علفهای هرز و آلودگی به امراض و حشرات نیز کاسته شود. برای پوسیدگی اولیه کود دامی می توان آن را در شرایطی مشابه تهیه کمپوست قرارداد و یا کود دامی را مدتی قبل از کاشت در خاک مزرعه اختلاط داد. تجزیه کود در خاک و تبدیل آن به هوموس نیز مستلزم کفایت تهویه، حرارت و رطوبت در خاک می باشد این عوامل از طریق انجام عملیات مناسب زراعی تامین می شوند.
• کود پوسیده دارای نشانه های مختلفی است،کود پوسیده بوی تند فضولات حیوانی را نمیدهد،نرم است و اگر دست را داخل آن فرو کنیم گرمای خاصی احساس میشود.رنگ کود پوسیده نیز روشن است و اصولا هرچه کود حیوانی پوسیده تر باشد رنگش روشن تر میگردد. معمولا در گلخانه خاکی از کود دامی استفاده میگردد که مقدار آن از ۳ تا ۵ کیلوگرم بر متر مربع متغیر است.
• در استفاده از کود دامی باید دفت نمود که اولا کود را سرند نموده،ثانیا کود پوسیده استقاده نمود. زیرا کود نپوسیده نه تنها باعث تقویت خاک نمیشود،بلکه موجب کاهش نیتروژن خاک نیز میگردد،زیرا برای پوسیده شدن در خاک،بخشی از ازت خاک را نیز جذب مینماید و به این ترتیب خاک فقیرتر می گردد. برای پوساندن کود دامی بهتر است،از یک چاله برای انبار نمودن کود استفاده شود،البته میتوان کود را در روی زمین نیز دپو نمود.
• کود نپوسیده دامی را در چاله ریخته و به اندازه یک چهارم آن کاه و کلش اضافه میکنیم.وجود کاه و کلش موجب تسریع فرآیند تخمیر کود میگردد،سپس به ازای هر تن کاه و کلش ۱۰۰ تا ۱۵۰ کیلوگرم اوره اضافه میکنیم و مخلوط حاصل را به طور یکنواخت مخلوط نموده و روی آن را با نایلون کاملا میپوشانیم،بعد از ۳ تا ۴ ماه کود دامی به کلی میپوسد و آماده استفاده میگردد.
انواع کود حیوانی وخصوصیات آنها:
۱- کود اسبی :
نسبتأ خشک است ، از ازت غنی بوده ، به سرعت تخمیر شده و حرارت زیاد تولید می کند به آن کود گرم نیز می گویند. در اراضی سرد و مرطوب مصرف کود اسبی بر سایر کودها ترجیح دارد ، این کود برای گیاهان گلدار ، صیفی ،گیاهان ریشه ای و غده ای و برای سبزیهایی که رشد سریع و عمر کوتاه دارند و همچنین برای گیاهان اسید دوست ، کود اسبی توصیه شود. قابلیت استفاده عناصر غذایی آن متوسط میباشد.
اسب مقدار زیادی علف هرز می خورد و غذای خود را نرم و پودر نمی کند و در نتیجه تعدادی از بذور علف هرز سالم از دستگاه گوارش آن عبور می کنند و به همین علت کود اسبی بذر علف هرز زیادی دارد.
۲- کود گاوی :
میزان آب آن بیشتر از کود اسبی است ( کود تازه تولید شده در گاوداریها، دارای رطوبتی ۸۰ درصد است) و به خاطر بستری که از کاه دارد به کندی تجزیه می شود و حرارت آن به سرعت بالا نمی رود و به نام کود سرد معروف است.
گاو مقدار زیادی علف می خورد که آنها را خوب جویده و خرد می کند ، سیستم گوارش گاو کارایی بیشتری در هضم غذا دارد و در نتیجه کود گاوی بذر علف هرز کمتری دارد. آزاد سازی عناصر غذایی از کود گاوی تا میزان ۵۰ % ممکن است بیش از ۱۸ هفته طول بکشد.
۳- کود گوسفندی :
بسیار خشک است و به جهت نداشتن بستر، کود آن نسبتأ زود تجزیه شده و مورد استفاده قرار می گیرد و از نظر حرارت تولیدی نسبتأ گرم است.
۴- کود مرغی (پرندگان) :
از نظر مواد غذایی بسیار غنی است و مقدار مصرف آن بایستی به مقدار کم و با احتیاط صورت گیرد، بهتر است برای جلوگیری از سوختگی گیاه آن را با سایر کودها مخلوط کرد. به خاطر بستر خاک اره که دارند نسبت کربن در این کودها بالاست.
اثرات و اهمیت کود حیوانی در زراعت:
_ در بافت خاک موثر است.
_ منبع تامین مواد غذایی برای گیاه است.
_ در افزایش تولید محصول مؤثر است
_ یکی از اثرات استفاده از کودهای حیوانی تامین ماده آلی خاک است، به خصوص زمانی که بقایای گیاهی به جا مانده در زمین به حدی نباشد که بتواند مقدار هوموس خاک را در حد مطلوبی نگه دارد.
_ ظرفیت نگهداری آب در خاک را افزایش داده که این امر در مواقع کم آبی بسیار مهم است.
_ نفوذ آب در خاک را بهبود می بخشد.
_ کود حیوانی آب درون خاک را بنحوی با ذرات خاک ز تبخیر و نفوذ آن جلوگیری کرده و آماده برای جذب گیاه می سازد، این امر سبب جلوگیری از فرسایش نیز می گردد.
_ عملیات زراعی را آسان نموده زمین را برای گاو رو شدن بهبود می بخشد.
_ این کود در زمین های سبک سبب اتصال بهتر ذرات در خاک گشته و در زمینهای سنگین خاک را پودر و سبک سبب افزایش نفوذ پذیری و پروزیته خاک می گردد.
_ به علت داشتن ماده آلی سبب بهبود هوادهی خاک می گردند.
_ دی اکسید کربن، اسید آلی و مواد غذایی موجود در خاک را آماده برای جذب گیاه می نمایند.
_ میزان جذب حرارت در خاکهای تیره بیشتر از خاکهای روشن بوده و به همین لحاظ کمک زیادی در گرم شدن زمین و نهایتا رشد بیشتر گیاه می گردد.
_ کود حیوانی قدری خاصیت قلیایی دارد که به مرور HP خاک را افزایش می دهد.
_ باعث افزایش میکرو اورگانیسمها و افزایش فعالیت بیولوژیکی خاک می گردد.
هوموس :
علت اصلی که از قدیم الایام از کود دامی استفاده می شده است وجود هوموس، در این کودها است. هوموس، مواد آلی است که در نتیجه فعالیت میکروارگانیسمها تجزیه و ضمن آزاد کردن بخشی از مواد غذایی خود دچار تغییر می شوند و به خاک رنگ قهوه ای یا سیاه میدهند. سرعت فعالیت این میکروارگانیسمها به رطوبت، حرارت و هوای کافی بستگی دارد.
برخی از مزایای هوموس عبارتند از:
_ هوموس دارای ظرفیت کاتیونی بالااست که باعث افزایش اسیدیته خاک می شود.
_ هوموس ترکیبات لازم برای تشکیل و تثبیت خاکدانه ها را فراهم میکند.
_ هوموس سبب افزایش قدرت جذب آب و خاصیت آبگیری خاک می شود.
شاخص اصلی تشخیص میزان هوموس، عنصر کربن است. منظور از کربن همان مواد آلی تجزیه شده می باشد که یکی از منابع تامین مواد آلی کودهای دامی است.کربن یکی از عناصر مهمی است که هر باغداری برای تامین آن باید تلاش نماید. مقدار ایده آل آن در خاک ۳درصد است ولیکن معمولا خاکهای ما بسیار فقیرترند و میزان کربن آنها حدود ۳۰ برابرکمتر است. (حدود ۰/۱ درصد است ).
کربن را در خاک می توان به شکل هوموس مشاهده کرد. تمام بقایای گیاهی مملو از کربن هستند ولیکن پروسه تبدیل کربن به هوموس توسط باکتریها و تحت شرایط خاصی انجام می شود. بنابراین کودی را می توان غنی فرض کرد که این پروسه را بخوبی طی کرده باشد و در آن هوموس تشکیل شده باشد.
یکی از شاخصهای مقدار هوموس در کود ، میزان مجموع اسید هیومیک و اسید فولیک است. حداقل قابل قبول برای مجموع این دو اسید در کودها ۱۲درصد (براساس وزن خشک ) است. بنابراین آنچه در یک کود آلی در درجه اول اهمیت قرار دارد، میزان نیتروژن یا فسفر و امثالهم نیست بلکه میزان این اسیدها است.
در درجه دوم، میزان کربن آلی آن است که باید حداقل ۲۵درصد (وزن خشک ) باشد. در مرتبه بعدی اهمیت ، باید عناصر میکرو و ماکرو( که درصدی در کودهای آلی موجود است و درصدی هم می تواند به آن اضافه شود) را در نظر گرفت.
میزان اسید هیومیک و فولیک موجود در کودهای گاوی ، گوسفندی و مرغی در یک شرایط مطلوب به شرح زیر است :
| نوع کود |
درصد مجموع اسید هیومیک و فولیک براساس وزن خشک |
رطوبت |
| گاوی |
۲۰ |
۴۰ |
| گوسفندی |
۲۴ |
۳۱ |
| مرغی |
۲۸ |
۳۲ |
سایر عناصر ماکرو و میکرو به ترتیب اهمیت شامل پتاس ، فسفر ، نیتروژن ، روی ، مس ، بر و گاهاً کلسیم و منگنز می باشد.که بایستی در کودهای آلی لحاظ گردند.
| نوع کود |
درصدازت |
درصدفسفر |
درصدپتاسیم |
| گاوی |
۲ |
۱٫۵ |
۲ |
| گوسفندی |
۲ |
۱٫۵ |
۲ |
| مرغی |
۵ |
۳ |
۱٫۵ |
درصد تقریبی عناصر اصلی در انواع رایج کودهای دامی
_ نکته بعدی که اهمیت دارد ، درصد رطوبت کود است. معمولاً ۳۰درصد وزن کودهای دامی را آب تشکیل می دهد. این میزان رطوبت در کودهای فرآوری شده نباید از ۱۰درصد تجاوز کند. از طرف دیگر با توجه به اینکه معمولاً کودهای فرآوری شده باید حاوی باکتریهای مفید باشند که انجام وظایف مشروحه فوق در خاک به عهده آنها است ، بنابراین رطوبت کود نمی تواند از این مقدار کمتر باشد.
_ نکته دیگری که در کودهای فرآوری شده باید بسیار دقت شود میزان عناصر سنگین در این کودها است. در این کودها، میزان سرب باید کمتر از ppm 50 ( قسمت در میلیون )،کادمیوم کمتر از ppm 15و کبالت کمتر از ppm 20 باشد.
_ موضوع مهم دیگری که در هنگام مقایسه ارزش کود های دامی و کودهای فرآوری شده لازم است مد نظر قرار گیرد، میزان ماندگاری هوموس در خاک است. حسب اظهار نظر متخصصین این رشته ، ماندگاری هوموسهایی که از منابع گیاهی حاصل شده اند بیش از آنهایی است که از منابع حیوانی هستند.شاید یکی از دلایل استقبال از کودهای فرآوری شده در مقایسه با کود های دامی، بدون آنکه استدلالات روشنی به لحاظ تفاوت ظاهری در کیفیت آنها باشد ، همین مطلب است. اگر چه لازم است در این موضوع بررسی بیشتری صورت پذیرد.
به هر حال،مسلم آن است که با توجه به اینکه خاک باغهای پسته بسیار فقیرند ، میزان تغذیه با کود آلی و فرآوری شده را باید با حداقل ۳ تن و حداکثر ۱۰ تن در هکتار برنامه ریزی کرد. در این رابطه باید توجه نمود که اولاً، کود های دامی و کودهای آلی فرآوری شده بیشتر از آن که ارزش غذایی برای گیاه داشته باشند باید بعنوان اصلاح کننده ساختمان و ساختار خاک استفاده شوند تا از این طریق جذب مواد غذایی برای گیاه آسانتر شود.
به همین دلیل استفاده از کودهای آلی باید بصورت یک دوره تناوب چند ساله انجام شود. ثانیا، همانطور که بیان شد استفاده از انواع کودهای دامی برای خاک بسیار مفید است، اما اگر از کود دامی تازه استفاده شود این موضوع می تواند سبب مسمومیت گیاه شود زیرا فرآیند تجزیه این کودها در خاک انجام می شود و طی این فرآیند، گازهایی تولید می شود که برای ریشه گیاه مضر می باشند.
زمان مصرف کودهای حیوانی
مصرف اغلب کودها در زمان کاشت تاثیر بهتری داشته است . در زمینه زمان مصرف کودهای حیوانی نیز چنین است . یعنی کودهای حیوانی که کاملاً تخمیر شده است بایستی همزان با کاشت و یا همزمان با مصرف کودهای شیمیائی مصرف نمود چراکه مواد مغذی داخل کودهای حیوانی نیز شسته شده به هدر میرود.
مواد مغذی در کودهای مورد مصرف در پائیز کمتر تاثیر داشته است و نتایج مصرف بهاره مفیدتر است . مصرف کودهای حیوانی در خاکهائی با بافت ریز هدر رفت مواد غذائی کمتر اتفاق میافتد . در این گونه مواقع مصرف کود در پائیز و یا اوایل زمستان که در منطقه بروز یخبندان نباشد اشکالی نیست . البته تثبیت مواد غذائی در اینگونه از خاکها بیشتر است . در خاکهای سبک و شنی و یا اراضی شیبدار که احتمال شستشو و فرسایش خاک مدنظر باشد زمان مصرف به زمان کاشت نزدیک میباشد.
نگهداری مناسب کودهای حیوانی در یکجا
برای جلوگیری از هدر رفت به هر نحوی که ممکن است کودها را یکجا دپو نموده و بشکل مناسبی برای تخمیر آماده نمائیم . برای اینکار موارد زیر عمده و ضروریست:
۱) کودها در محل نگهداری، فشرده شوند.
۲) باندازه کافی در دپو و نگهداری کودها رطوبت وجود داشته باشد.
۳) نگهداری کود بایستی در حد مقدورات در فضای سرپوشیده و یا در جریان حرکت هوا قرار داشته باشد.
۴) جابجائی کودهای دپو شده صورت نگیرد . این چهار مورد از موارد عمده ای است که بایستی بکار گرفته شود.
یکی از راههای جلوگیری از هدررفت که در بعضی از دامداریهای بآسانی قابل تاٌمین است مواد زیر بستر حیوانات در کف بستر طویله ها است گه کاملاً با پاهای حیوانات مخلوط و فشرده خواهند شد . در این روش میزان زیادی مواد مورد مصرف بستر بکار گرفته شود.
نحوه مصرف کودهای حیوانی به خاک
کودها را باید درمزرعه بشکل یکنواخت پخش نموده سپس با شخم زیر خاک برد. در یک هکتار بمیزان ۱۰ تن کود حیوانی سوخته مصرف میگردد .انجام این عمل توسط دستگاهی است که در کف تریلی و پشت بندها بسته شده و کود را به طوریکنواخت در مزرعه پخش مینماید . عمق مصرف در خاک بستگی به نوع خاک و نوع کود و شرایط اقلیمی دارد . بطور مثال برای خاک شنی در عمق داده میشود.
میزان مصرف کود حیوانی
بطور کلی جهت تعیین مقدار کود حیوانی به فاکتورهایی نظیر ماده الی خاک ، نوع گیاه مورد کشت ، بافت خاک ، میزان باران باید توجه داشت . مثلاً برای خاکهائی که از لحاظ ماده الی فقیر باشند باید میزان کود حیوانی زیادتر مصرف نمود . از طرفی خاکهائیکه دارای بافت سبک هستند نسبت به خاکهای سنگین مصرف کود حیوانی بیشتر خواهد بود و یا در مناطقی که دارای باران زیادی باشند مصرف کود زیادتر خواهد شد . نیاز گیاهان به کود حیوانی متفاوت خواهد بود .
