در تعاریف و مفاهیم گمرکی یکی از عباراتی که زیاد از آن استفاده می شود اظهار گمرکی یا اظهارنامه گمرکی است و آن هر اقدامی است که راجع به اطلاعات حاضر مورد نیاز گمرک که به هر شکل که مورد قبول گمرک است باید در اختیار گمرک قرار گیرد. ممکن است اظهار به کوچک اظهارنامه یا فرم هایی که به وسیله ماشین های خودکار پردازش اطلاعات و سایر روش های ارتباطی تدارک شده انجام گیرد. نوع شفاهی اظهار در مبادله ورودی یا خروجی مسافری با استفاده از شیوه دو کانال قرمز یا سبز انجام می گیرد. ارزش کالای ورودی در گمرک در همه موارد عبارتست از : سیف کالا (بهای خرید باضافه هزینه بیمه و حمل ونقل و باربندی) و کلیه هزینه های مربوط به افتتاح اعتبار یا واریز بروات و همچنین حق استفاده از امتیاز نقشه و مدل و علامت بازرگانی و سایر حقوق مشابه مربوط به کالا و سایر هزینه هایی که به آن کالا تا ورود به اولین گمرک تعلق می گیرد. که از روی سیاهه خرید یا سایر اسناد تسلیمی صاحب کالا تعیین و براساس نرخ ارز و برابری های اعلام شده از طرف بانک مرکزی ایران در روز تسلیم اظهارنامه خواهد بود. در مورد کالاهائی که بدون ابراز سیاهه خرید به گمرک اظهار می‌شود و یا ارزش مندرج در سیاهه خرید به نظر گمرک نامتناسب باشد گمرک باید ارزش کالا را براساس ارزش کالای صادراتی مثل یا مشابه در کشور مبداء همزمان با تاریخ خرید یا براساس فهرست قیمت های فروش همان کالا در کشور مبداء منهای تخفیف تعیین می شود شایان ذکر است که تشخیص نامناسب بودن ارزش در هر حال به استناد اسناد معتبر به عنوان سوابق با دلایل موجه خواهد بود. در مورد کالائی که بدون ابراز سیاهه خرید به گمرک اظهارشود یا ارزش مندرج در سیاهه خرید به نظر گمرک نامتناسب باشد، گمرک باید ارزش کالا را براساس ارزش کالای صادراتی مثل یا مشابه در کشور مبداء همزمان با تاریخ خرید و براساس فهرست های قیمت های فروش همان کالا در کشور مبداء منهای حقوق و عوارض گمرکی را ملاک قرارخواهد داد. ارزش تعیین شده ازسوی گمرک در صورتی که ظرف مدت یک ماه ازتاریخ ابلاغ کتبی نظر گمرک به صاحب کالا مورد اعتراض قرار نگیرد قطعی است و در صورت اعتراض، رسیدگی به آن در صلاحیت کمیسیون رسیدگی به اختلاف گمرکی می باشد. منظور از گمرک می تواند هم گمرک محل ترخیص کالا باشد هم دفترتعیین ارزش گمرک ایران. منظور از ابلاغ، ابلاغ کتبی است و اعلام شفاهی یا ارسال عادی فاقد اعتبار است و در رابطه با قطعی شدن نظر گمرک به این معنی نیست که قابل اعتراض نبوده و صاحب کالا حق ندارد بعد از قطعی شدن دادخواهی نماید. ترخیص قطعی آن است که کالا با انجام تشریفات قطعی از گمرک برای مصرف در داخل ( ورود قطعی) ورود موقت، ترانزیت خارجی یا اعاده به خارج، خارج می شود در حالی که اگر کالا با انجام تشریفات غیرقطعی و به عنوان ترانزیت داخلی از گمرک خارج شود ترخیص غیرقطعی نامیده می شود. در صورتیکه صاحب کالا ظرف سی روز از تاریخ قطعی شدن تشخیص گمرک یا از تاریخ ابلاغ رای قطعی کمیسیون رسیدگی به اختلاف گمرکی کالا را با پرداخت وجوهی که به ورود قطعی آن تعلق می گیرد ترخیص نکند در این صورت پس از انقضای حداقل ۴ ماه از تاریخ ورود کالا متروکه محسوب و بدون رعایت اخطار و آگهی به فروش خواهد رسید. کالایی که ترخیص قطعی نشده است وثیقه پرداخت کلیه وجوهی که به ورود قطعی آن کالا تعلق می گیرد و سایر بدهی های قطعی صاحب کالا بابت حقوق گمرکی و سود بازرگانی و هزینه های گمرکی و عوارض می باشد. صاحب کالا از نظر گمرک در مورد کالای بازرگانی کسی است که نسخ اصلی اسناد خرید یا حمل به نام او صادر و از طرف بانک مهر شده و حواله ترخیص نیز به نام او باشد و یا اسناد مهر شده مزبور به نام وی ظهرنویسی و صحت امضاء واگذارنده از طرف مقام صلاحیت دار گواهی شده باشد. ظهرنویسی اسناد در گمرک مقرر می دارد کالائی که هنوز ترخیص قطعی نشده است، وثیقه بدهی های قطعی صاحب کالا به گمرک است، تنها در مواردی که مسلم گردد چنین بدهی وجود ندارد امکان پذیر خواهد بود، بنابراین هر نوع واگذاری قبل از استعلام مراتب از گمرک معیار قانونی ندارد عمل ظهرنویسی نیز باید در مراجع صلاحیت دار انجام پذیرد، بدیهی است مراجع صلاحیتدار نیز باید به این نکات آگاهی داشته باشند که قبل از استعلام عمل ظهرنویسی را انجام ندهند. هرگاه بعد از ترخیص کالا از گمرک معلوم شود وجوهی که وصول آن بعهده گمرک می باشد بیشتر یا کمتر از آنچه مقرر بوده دریافت گردیده یا اساساً دریافت نشده و یا اینکه اشتباهی دریافت گردیده است گمرک و صاحب کالا می توانند ظرف مدت هشت ماه از تاریخ صدور سند ترخیص کالای مورد بحث برحسب مورد تمام یا مابه التفاوت را از یکدیگر مطالبه و دریافت کنند. مرور زمان بعد از ترخیص کالا از گمرک که خروج کالا از اماکن گمرکی نیز هست مطرح می شود، بنابراین تا زمانیکه کالا در اماکن گمرک و تحت نظارت گمرک است و تشریفات قطعی آن که با خروج کالا از گمرک تکمیل می شود، پایان نپذیرفته، بحث مرور زمان پیش نخواهد آمد و طرفین می توانند (گمرک یا صاحب کالا) هر نوع مطالبه یا درخواستی که مربوط به وجوهی باشد که گمرک طبق قانون وصول می نماید در هر زمان و قبل از خروج کالا از گمرک (ترخیص کالا از گمرک) از یکدیگر بعمل آورند. مرور زمان در گمرک در خصوص وجوهی است که وصول آن بعهده گمرک است وجوهی که وصول آن بعهده گمرک محول شده عبارتند از : حقوق گمرکی، سود بازرگانی، عوارض، هزینه های گمرکی می باشد. هشت ماه مرور زمان مطالبات گمرک از صاحب کالا و صاحب کالا از گمرک است، مگر اینکه موضوع مطالبه گمرک در مورد اظهار خلاف صاحب کالا راجع به نوع جنس و توام با اسناد نادرست باشد که در این صورت مرور زمان فقط برای گمرک یکسال و مبداء آن خروج کالا از گمرک است. چون روز صدور سند ترخیص و روز ابلاغ مطالبه نامه کسر دریافتی و تقاضای استرداد و اضافه دریافتی جز جزء مهلت مزبور محسوب نمی شود عملاً مرور زمان هشت ماه و دو روز یا به عبارتی ۲۴۲ روز است. اگر بیرون بردن کالا از گمرک مطرح باشد منظور همان ” پروانه گمرکی” است ولی برای احتساب مبداء مرور زمان هشت ماهه مبداء مرور زمان هریک از اسناد گمرکی ( پروانه گمرکی- پته گمرکی- قبض درآمد، قبض سپرده) ملاک خواهد بود و هر کدام که موخر می باشد ملاک است. شرایط عمومی ترخیص موسسات حمل و نقل زمینی، دریائی و هوایی مکلفند هنگام ورود کالا یک نسخه رونوشت اظهارنامه هر قلم از کالای وارداتی را به ضمیمه فهرست کل بار (مانیفست) و اظهارنامه اجمالی به گمرک تسلیم نماید فهرست کل بار شامل بار حمل شده در یک وسیله یا واحد نقلیه است فهرست بار یا محموله شامل مشخصات تجاری کالا است. این مشخصات شامل سند حمل، فرستنده، گیرنده، علائم و شماره، تعداد و نوع بسته ها و شرح و مقدار کالا است. مانیفست در حکم اظهارنامه بار نیز می باشد، بنابراین در بسیاری از کشورها از این سند بعنوان اظهارنامه بار استفاده می شود و حامل مجبور نخواهد بود اظهارنامه بار تنظیم و تسلیم نماید. هر محموله تجاری که با یک وسیله حمل به قلمرو گمرکی می رسد باید برای آن نسخه ای مانیفنست ارائه شود، این سند دلالت براین دارد که کالا از یک گمرک در یک کشور بارگیری و حمل شده و در طول راه به آن چیزی اضافه یا از آن کسر نشده مگر این امر به موجب مانیفست نشان داده شده است. کالای متروکه حداکثر توقف هر کالا از تاریخ تسلیم مانیفست یا اظهار اجمالی ۴ ماه خواهد بود در صورتی که ظرف مدت مزبور برای انجام تشریفات قطعی گمرک و وظایفی که بعهده اظهار کننده است اقدام نشود کالای متروکه محسوب می گردد. کالای فاسد شدنی و کالائی که نگهداری آن ایجاد خطر یا هزینه می کند از شمول مقررات آئین نامه گمرکی خارج خواهد بود. در موارد استثنائی که به تشخیص گمرک ایران عدم اقدام به تحویل گرفتن کالا از گمرک ظرف مدت چهار ماه مذکور معلول علل موجهی باشد گمرک می تواند مهلت مقرر در این ماه را به تقاضای کتبی صاحب مال حداکثر تا چهار ماه دیگر به شرط پرداخت حق انبارداری تمدید کند مهلت توقف کالای مورد نیاز موسسات تولیدی که به انباری های اختصاصی یا انبارهای عمومی انتقال داده شده، محدود به چهار ماه مقرر در این ماده نبوده و گمرک مجاز است برای مدت متناسب که مقتضی بداند آنرا تمدید کند. حداکثر مدت توقف کالا در اماکن گمرکی هوایی از تاریخ صدور قبض انبار دو ماه خواهد بود و در صورتی که ظرف مهلت مزبور صاحبان کالا برای انجام تشریفات قطعی گمرکی کالای خود اقدام ننمایند کالا متروکه محسوب می گردد. شرکت های حمل و نقل یا حامل کالا مکلفند تاریخ تحویل کالا به گمرک را حداکثر پنج روز بعد از تحویل کالا به گمرک به صاحب کالا یا گیرنده و در صورتیکه صاحب کالا یا گیرنده مشخص نباشد به فرستنده کالا یا بانک واسطه اطلاع دهند و در صورتیکه شرکت های حمل و نقل یا حامل کالا به تکلیف مقرر عمل ننماید مشمول جبران خساراتی هستند که در این راه به صاحب کالا وارد شده است. تخلفات و قاچاق گمرکی در بررسی پرونده های متشکله قاچاق کالا مشخص گردیده که یکی از شگردهای سوء استفاده قاچاقچیان جعل و سوء استفاده از اسناد و مدارک مربوط به واردات و صادرات کالا می باشد. که این امر تضییع حقوق حقه را در پی خواهد داشت. سازمان جهانی گمرک (WCO) سال ۲۰۰۷ را در سال مبارزه با تجارت جعلی و حمایت معنوی نامگذاری نموده است. لذا باتوجه به اهمیت موضوع لازم است کلیه سازمان های مسئول اهتمام جدی در خصوص کنترل و جلوگیری از جعل و سوء استفاده از اسناد و مدارک مجعول در امر واردات و صادرات کالا محمول دارند. برخی ازموارد سوء استفاده از اسناد و مدارک که تاکنون در پرونده‌های متشکله قاچاق کالا مشاهده شده عبارتند از : الف- جعل پروانه و پته گمرکی و مخدوش نمودن مندرجات آنها ب- جعل مجوزهای قانونی (استاندارد- وزارت بهداشت و…) ج- سوء استفاده از مدارک بصورت ارائه تکراری یا دستکاری در مندرجات آنها وسائط نقلیه آبی اعم از خالی یا حامل کالا که از خارج وارد آب های کشور می شود باید فقط در اسکله های مجاز پهلو گیرد یا در لنگرگاه های مجاز لنگر بیندازد و قبل از انجام تشریفات گمرکی نباید کالایی تخلیه یا بارگیری یا از اسکله ها یا لنگرگاه ها خارج شود. تخلفات گمرکی ناشی از اظهار خلاف واقع یا تسلیم اسناد یا سیاهه نادرست به گمرک که منجر به عدم وصول حقوق گمرکی و سود بازرگانی و هزینه های گمرکی و عوارض به میزان واقعی شود. علاوه بر وصول مابه التفاوت موجب پرداخت جریمه ای است که میزان آن د رآئین نامه گمرکی تعیین می شود. هرگاه در ضمن کالایی که به گمرک وارد گردیده کالایی مشاهده شود که در اظهارنامه اجمالی و فهرست کل بار یا بارنامه وسیله نقلیه ذکری از آن نشده یا بالعکس کالایی در اظهار نامه و فهرست بار یا بارنامه درج شده باشد که به گمرک تحویل نگردیده جهت توضیح علت اختلاف طرف مدت شش ماه اسناد و مدارک مورد نظر قبول گمرک از طرف موسسه حامل کالا ارائه نشود به شرح ذیل اقدام خواهد شد. در مورد اضافه تخلیه به ضبط جنس اضافی اکتفا خواهد شد در مورد کسر تخلیه مبلغ جریمه برای کالای مجاز عبارت خواهد بود مشروط براینکه از یک برابر بهای سیف تجاوز نکند در مورد کالای ممنوع الورود یا غیرمجاز جریمه معادل دو برابر بهای سیف کالا خواهد بود اضافه تخلیه، تعداد بسته هایی است که اضافه بر تعداد مندرج در بارنامه مشاهده و تخلیه می شوند بنابراین با محتویات بسته ها که کمتر یا بیشتر از آنچه در اسناد ذکر نشده.
