دکتر ریحانه معینی پزشک و دستیار دکترای تخصصی طب سنتی ایران دانشگاه علوم پزشکی تهران پنیرک، نامها، کاربردها در طب سنتی و طب جدید نام عربی: خبازی نام علمی: Malva sylvestris L. خانواده: پنیرک Malvaceace سایر نام ها: به فارسی نان کلاغ و پنیرك و خیرو و به ترکی ابم کماجی و در مازندران گیاه آن را نحیلک و به شیرازي خطمی کوچک نامند. گیاه شناسی: گیاهی است دو یا چند ساله با ساقه افراشته یا خمیده به طرف بالا و یا خمیده افتان، به صورت منفرد یا چندتایی، بدون کرک یا دارای کرک های ساده. مولانا نفیس گفته که سه نوع می باشد یکی بستانی و آن مخصوص به اسم ملوخیا و ملوکیه است و دیگر برّي و آن دو نوع است یکی عظیم و آن مخصوص به اسم خطمی است و دوم صغیر و آن مخصوص به اسم خباز است و به فارسی خیرو نامند و از مطلق آن مراد نوع صغیر برّي است که برگ آن مستدیر و بی مزه و اندك خشن خصوص پشت برگ آن و گل آن کوچک و سرخ مایل به بنفشی و تخم آن مدور اندك پهن و در وسط آن تقعیری و رنگ تخم بعض نوع سفید و بعضی مایل به سیاهی و نبات آن کوچک تر از خطمی و لعاب پوست بیخ و پوست ساق آن بسیار کمتر از خطمی و در تری و نازکی اندك لعابی دار و چون خشک و کهنه شود بالکل برطرف می گردد. محل رویش: در نقاط مختلف ایران از جمله استان های مازندران، همدان، لرستان، اصفهان، فارس، کرمان، تهران، قزوین، خراسان و سیستان یافت می شود. منبت آن زمینهای نمناك و در خریف و در بعضی بلاد در اول بهار می روید و خودرو و مزروع هر دو می باشد و نوع پاییزی آن تا بهار و نوع بهاری تا تابستان می ماند و یک نوع دیگر نیز دیده شده که برگ های آن ریزه و نرم و گل آن کوچک که در بهار می روید و تا تابستان می ماند و نبات این بسیار بلند نمی شود بلکه بعضی اندك بر زمین مفروش می باشد و گلبرگ همه آنها به جز خطمی بلند و سرخ مایل به بنفشی و کرنایی شکل و بعضی کوچک و گل خطمی بزرگ و مدور و پهن و بعضی سرخ و بعضی سفید و زرد نیز می باشد. طبیعت آن: در اول سرد و تر و بعضی معتدل در برودت و حرارت و بعضی نوع بیابانی آن را مایل به حرارت دانسته اند. افعال و خواص آن: ملین طبع منضج مانع ریزش مواد به عضو (رادع) بازکننده انسدادهای کبدی ادرار آور و زیاده کننده شیر (به صورت پخته برای افزایش شیر مادران به کار می رود) ضماد ساییده برگ آن جهت شکستگی اعضا و تحلیل ورم های گرم و گزیدن زنبور و مگس با عسل و با روغن زیتون و با روغن گل سرخ جهت سوختگی آتش آشامیدن حدود 200 سی سی جوشانده شاخ و برگ آن با شکر جهت سرفه و گرفتگی صدا و رفع خشونت آن که حادث از حرارت و یبوست باشند و زخم مثانه و سوزش ادرار مفید است نشستن در جوشانده برگ آن جهت سختی های رحم و نرم کردن آنها و نرم کردن ورمهای مقعد چون برگ تازه آن را ساییده و با کره تازه گاوي بر بدن بمالند هیچ گزنده او را نگزد برگ تازه نورسته کوچک نازك آن را پخته می خورند و بهترین استعمال آن در غذاها با گوشت پرندگان است مضرات: مصرف زیاد آن سست کننده معده های ضعیف است. برای مزاج های سرد و تر مناسب نیست. مصلح پنیرک: در گرم مزاجان ترشی ها و در سرد مزاجان فلافلی و معجون کمونی. مقدار شربت: از آب آن تا پنجاه درم. مواد مژثره: مهمترین مواد مژثره گلهای پنیرک را موسیلاژ تشکیل می دهد که در اثر هیدرولیز آن گالاکتوز، آرابینوز، گلوکز، رامنوز و گالاکتورونیک اسید حاصل می شود. گلها همچنین شامل آنتوسیانین ها می باشند. موارد استعمال در طب جدید (گیاه درمانی): در درمان گاستروانتریت، علائم سرماخوردگی، التهاب دهان و گلو، و سرفه مورد مصرف دارد. آثار فارماکولوژِک: با توجه به اینکه میزان موسیلاژ در دوز مصرفی بسیار پایین و غلظت آنتوسیانین به اندازه کافی می باشد، لذا اثرات درمانی پنیرک به آنتوسیانین ها نسبت داده شده است. ولی وجود موسیلاژ در گل پنیرک سبب بروز اثرات ضدالتهابی، محافظت کننده و بهبود زخم ها، نرم کننده و پوشش دهندگی می شود. تخم پنیرک: سرد و تر کثیراللعاب ملین شکم جهت سرفه گرم و خشک و گرفتگی آواز و رفع نزله مفید است مقوی امعا و خراشیدگی های آن و زخم کلیه و مثانه کاهش دهنده حدت و تیزی ادویه گرم و تند حقنه آن جهت رفع سوزش روده ها و رحم و مقعد ضماد آن به تنهایی و یا با جو مقشر جهت ورمهای گرم و دردها ضماد تخم و برگ آن جهت گزیدگی زنبور نافع. مضر: معده ضعیف و مرطوب مصلح آن رب میوه ها. مقدار شربت آن: تا پنج درهم بدل آن: تخم خطمی. خبازي بستانی: (این نوع بسیار کمتر شناخته شده و کمتر مورد استفاده است) برگ دراز و گل زرد و کوچک تر از گل خیار و در پنبه زارها بسیار می روید و به بلندي گیاه پنبه می شود تخم آن سیاه و دراز شبیه به شونیز و بسیار تلخ و غلاف آن شبیه به کرم و مایل به سبزي است. طبیعت آن: در برودت و رطوبت زیاده از بستانی ملین طبع و سینه و رافع خشونت آن و مصفی صوت مهیج حرارت به سبب لطافت به جهت تبهاي گرم نافع. مضر معده سرد مصلح آن ادویه گرم تخم پنیرک بستانی: مسهل قوي اخلاط غلیظه بازکننده سده و جهت عرق النساء و آب آن با شکر جهت دفع اخلاط و مواد سوخته و ضماد جویده آن جهت کاهش ورم ها و تسکین درد گزیدن عقرب نافع. مقدار شربت آن: تا دو درهم است. برگ پنیرک بستانی: اگر برگ را بکوبند و روی گزش زنبور قرار دهند درد آن را تسکین دهد. اگر با روغن پخته شود و روی ورم های به وجود آمده در مثانه و کلیه ضماد نمایند سودمند خواهد بود. اگر آن را بعد از جوشاندن در آب بخورند شکم را نرم خواهد کرد و اگر آن را قبل از جوشاندن بخورند اثر کمتری در این مورد خواهد داشت. طرز نگهداری پنیرک: دور از رطوبت و نور مستقیم و در ظروف سربسته غیرپلاستیکی نگهداری شود. اشتباهات و تقلبات بازار گیاهان دارویی: گاهی به دلیل قیمت بالای گیاهان جنس بنفشه مانند Viola odorata L. پنیرک به فروش می رسد. منابع: 1- محمدحسین عقیلی خراسانی، مخزن الادویه، تصحیح دکتر شمس اردکانی و همکاران، انتشارات دانشگاه تهران، ص: 348-349 2- کمیته تدوین فارماکوپه گیاهی ایران، فارماکوپه گیاهی ایران، وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی، ص :210-206 3- محمدبن زکریای رازی، کتاب الحاوی، تحقیق دکتر سلیمان افشاری پور، ص 221 توجه: مطالب فوق تنها جهت مطالعه و افزایش معلومات عمومی است و به صورت خلاصه نوشته شده. هیچ گاه خود را از توصیه های پزشک محروم نسازید.
