مقدمه :
رشد بي رويه جمعيت طي دهه هاي گذشته باعث افزايش بهره برداري از منابع طبيعي كشور گرديده است . بهره برداري بي رويه و مفرط از مرتع ، نابودي پوشش گياهي و فرسايش آبي و بادي را به دنبال داشته است . خسارات ناشي از اين فرسايش بصورت سيل و طوفان شن ، كاهش عمر مفيد سدها ، تخريب پل ها، راه ها ، مزارع ، آبادي ها ، كاهش سطح سفره هاي آب زيرزميني ، خشك كردن چشمه ها و عدم تعادل محيط زيست خود را نشان مي دهد. جمعيت عظيم بهره بردار در عرصه مراتع با دام بيش از 2 برابر ظرفيت ، فشار زيادي به مراتع آورده و باعث بهم خوردن تعادل گرديده است.
استان كرمان با 3/18 ميليون هكتار دومين استان پهناور كشور مي باشد كه 2/12 ميليون هكتار از اين اراضي را عرصه هاي مرتعي دربرمي گيرد .
مراتع حدود 1/67 درصد از سطح استان را مي پوشانند و با توجه به چهار فاكتور اصلي خاك، پوشش گياهي ، تركيب نوع گونه ، خوشخوراكي و شادابي به چهارگروه درجه بندي مي شود:
الف) مراتع ييلاقي با وسعت 7/2 ميليون هكتار
ب)مراتع قشلاقي با وسعت 56/4 ميليون هكتار
ج) مراتع روستايي و ميانبند باوسعت 44/3 ميليون هكتار
د) مراتع مشجر با وسعت 5/1 ميليون هكتار
متوسط توليد در مراتع استان 64 كيلوگرم در هكتار علوفه خشك مي باشد كه در مجموع 780000 تن TDN برآورد گرديده است و چنانچه ذكر شد در حال حاضر بيش از 2 برابر ظرفيت مراتع دام در عرصه هاي مرتعي موجود مي باشد كه باعث تبديل مراتع از خوب به متوسط ، از متوسط به فقير ، از فقير به خيلي فقيرمي گردد و بروز خشكسالي هاي اخير نيز مزيد بر علت شده و اين روند با سرعت صعودي در جريان است.
يكي از برنامه هاي مهمي كه در جهت علوفه توليدي مراتع در نظر گرفته شده اجراي برنامه مديريت چرا در مراتع ييلاقي است .
مديريت چرا در حقيقت ساماندهي مراتع ييلاقي در جهت بهره برداري اصولي از منابع توليد با حفظ منابع پايه آب ، خاك ، گياه و رسيدن به توليد توليد پايدار و بهبود وضع اقتصادي بهره برداران مي باشد.
مديريت چرا چيست ؟
مديريت چرا عبارت است از كنترل شدت و زمان چرا
هدف مديريت ، دستيابي به انبوهي و تركيب گياهي ويژه اي است كه حداكثر بازدهي توليد را داشته و براي دامدار سودآور باشد. بعبارت ديگر مديريت چرا ، تطبيق زمان و نحوه استفاده از گياهان مرتعي با شرايط رويش به اكولوژي گياهي و فيزيولوژي رشد ارتباط داشته و هدف حفظ و پايداري گياه مي باشد .
در اثر بهره برداري غلط و بي رويه ، تغيير در اكوسيستم مرتعي اجتناب ناپذير است چنين تغييري منجربه كاهش پوشش گياهي و تغيير در تركيب گونه اي و در نهايت پايين آمدن ظرفيت مرتع در درازمدت خواهد بود.
مهمترين موضوع در رابطه با مديريت چرا جلوگيري از چراي زودرس و كنترل ورود و خروج دام به مراتع ييلاقي مي باشد. زمان ورود دام به مراتع ييلاقي بايستي زماني باشد كه گياهان مرتعي به حداكثر رشد و توليد خود رسيده باشند تا ضمن كاهش آسيب پذيري پوشش گياهي در مقابل چراي دام ، علوفه بيشتري در اختيار دام قرار گيرد .
اين موضوع در رابطه با مراتع قشلاقي به كنترل پرونه چرا و استفاده مجاز و مناسب با توليدمرتع و نيز مدت استفاده ارتباطي پيدا مي كند ، هر چند كه اين موضوع درمراتع ييلاقي نيز صادق است.
اثرات چراي زودرس در تخريب مراتع :
بيشتر مراتع ييلاقي كشور خصوصاً استان كرمان كه توسط دام دامداران اعم از عشايري و روستايي مورد بهره برداري قرار مي گيرد به علل مختلف اقتصادي ، اجتماعي و فرهنگي ، قبل از فصل مساعد و زمان مناسب و بلافاصله پس از ذوب شدن برف ها يعني درست زماني كه چراي دام بيشترين خسارت و صدمات را به پوشش گياهي و خاك مرتع مي زند ، مورد هجوم دام قرار مي گيرد.
چراي بي رويه و قبل ازموعد مقرر باعث كاهش جمعيت گونه هاي خوشخوراك و سير قهقرائي مراتع مي گردد . در صورتيكه عده اي از گياهان بي ارزش و سمي از چراي بي موقع سود برده و رقابت گياهي براي آنها كم مي شود .
جوامع گياهي تشكيل دهنده مراتع ييلاقي عموماً از گياهان خانواده گرامينه هستند . از طرف ديگر اغلب گرامينه هاي چندساله مرتعي ، گياهان همي كريتپوفيت مي باشند و بقاء چنين گياهاني طي فصول نامساعد در گرو جوانه هايي است كه در سطح خاك بصورت نيمه پنهان باقي مي ماند تا رشد سال آتي را تامين نمايد.
بدين ترتيب با فرارسيدن فصل نامساعد كليه بخش هاي هوايي گياه كه شامل برگ هاي محوري اصلي و محورهاي فرعي است خشك شده و از ميان مي روند و تنها جونه هاي مذكور در سطح خاك و در زير لاشبرگ ها و در صورت بارش برف در پناه آن تا فرارسيدن فصل مساعد به حالت زندگي بطئي بسر مي بردوبا فرارسيدن فصل مساعد رويش ، جوانه هاي خفته فعال مي شوند و با استفاده از ذخاير موجود ، برگ هاي جديد بوجود مي آورند.
چراي زودرس برروي گياهان خانواده گرامينه كه غالباً در اولين مراحل دوره رشده و نمو آنها صورت مي گيرد علاوه بر افت كامل برگزايي و توليد علوفه اي اين گياهان ، با ايجاد اخلال در تعادل طبيعي بين مرحله رويش به زايش را از دست داده و متعاقب آن نيز احتمال از بين رفتن پوشش گياهي وجود خواهد داشت و يا اينكه گياهان فرصت طلب و غيرمرتعي به مرور زمان جايگزين گياهان مرتعي مي گردد.
مراحل سير قهقرايي مرتع در اثر چراي شديد دام:
تشخيص بعضي از مراحل سير قهقرايي كه به وسيله چراي نامناسب دام در مرتع حادث مي شود آسان است. در اكثر مناطق سير قهقرايي در اثر چراي بي رويه صورت مي گيرد و بايستي مرتعداران اين سير قهقرايي رابه موقع تشخيص داده و مراحل آن را به خوبي بشناسند. مراحل سير قهقرايي در اثر چراي مفرط و بهره برداري نامناسب عبارت است از:
الف) تخريب فيزيولوژي گياهان خوشخوراك:
گياهان خوشخوراك در اثر فشار چراي دام ، قدرت گياهي خود را از دست داده و در نتيجه رشد ساليانه و تجديد حيات طبيعي آنان كاهش مي يابد.
ب) تغيير در تركيب گياهي:
ادامه بر هم زدن فعاليت فيزيولوژيكي گياه موجب از بين رفتن آن مي شود . از بين رفتن بيشتر گياه بيشتر ناشي از كاهش عمليات فتوسنتز ، رقابت گياهي ، سن زياد و خشكسالي كه موجب كاهش رشد مي گردد، مي باشد.
تغيير در تركيب گياهي تدريجي بوده و توام با تقليل گياهان مرغوب و كاهش عمليات فيزيولئژيكي است . همراه با كاهش تعداد گياه در واحد سطح ، رقابت گياهي كاهش مي يابد در نتيجه گياهان نا مرغوب و مقاوم وارد مي شوند . در اين حالت دام هايي كه در مرتع چرا مي نمودند به ناچار بايستي اشتهاي خود را از گياهان مرغوب به گياهان نامرغوب تغيير دهند.
ج) هجوم گونه هاي جديد:
همراه با تغيير تركيب گياهي ، گياهان جديدي كه قبلاً در تركيب كليماكس وجود نداشته وارد مي شوند. اولين هجوم آورنده ها گياهان يكساله هستند و سپس گياهان چندساله بوته اي كه داراي ارزش علوفه اي نيستند ، وارد مي شوند . اكثر گياهان چندساله هجوم آورنده براي چراي دام مناسب نيستند . اين مراحل جايگزيني بيشتر موجب تقليل كيفيت گياهي مي شود.
د) ناپديد شدن گياهان خوشخوراك:
مرحله بعدي سير قهقرايي در اثر بهره برداري بي رويه و چراي مفرط دام در مرتع ، كم شدن شديد گونه هاي خوشخوراك و با ارزش و در نهايت ناپديدشدن ان ها در مرتع مي باشد . به جاي گونه هاي خوب مرتعي ، گياهان يكساله و گونه هاي چندساله غيرخوشخوراك در مرتع ظاهر مي شوند .
هـ) كاهش پوشش گياهان مهاجم :
ادامه چراي بي رويه سرانجام درصد پوشش نباتي را هم كاهش مي دهد . در اين صورت گياهان خوشخوراك از بين مي روند و به تدريج جاي آنها را گياهان يكساله خوشخوراك مي گيرند . اگر چراي مفرط همچنان ادامه يابد از مقدار پوشش گياهان نامرغوب هم به تدريج كاسته مي گردد.
اثرات چراي زودرس و چراي شديد در تخريب خاك:
ورود دام به مرتع قبل از زمان مناسب و چراي زودرس در مرتع علاوه براين كه به پوشش گياهي لطمه وارد مي نمايد ، به دليل رطوبت زياد خاك و در اثر تردد زياد دام در مرتع باعث فشرده شدن خاك و كم شدن تخلخل آن مي گردد.
در نتيجه اين عمل ، وزن مخصوص خاك افزايش يافته و قابليت نفوذ آن به آب كاهش مي يابد . اين امر مي تواند مرحله اول جريان سطحي و يا فرسايش تلقي گردد . فشردگي خاك علاوه بر كاهش در قابليت نفوذ آن به آب باعث كاهش در ظرفيت نگهداري آب نيز مي گردد و اين امر در مناطق خشك و نيمه خشك حائز اهميت مي باشد.
بطور كلي اثرات منفي چراي زودرس و بيش از اندازه دام در مرتع به شرح زير مي باشد:
1-سخت يا فشرده شدن خاك سطحي به ويژه در هنگامي كه خاك مرطوب باشد كه اين عمل باعث :
كاهش منافذ خاك مي گردد .
ميزان نفوذ آب را كاهش مي دهد.
آب كمتري در خاك ذخيره مي شود.
هرزآب افزايش مي دهد.
ذرات ريزي برروي خاك به وجود مي آيد كه آماده فرسايش آبي و خاكي است.
در خلال بارندگي در خاك هاي رسي باعث سله بندي خاك مي گردد.
2-پوشش زنده گياهي كاهش مي يابد.
3-فرسايش شياري از سير حركت دام شروع مي شود.
4-رطوبت كمتري براي رشد گياهان باقي مي ماند.
5-مواد غذايي خاك كم مي شود.
6-رطوبت خاك كم مي شود.
7-فرسايش زياد خاك كاهش مي يابد.
8-دشوارشدن شرايط براي رشد و استقرار نهالهاي جوان .
تاثير رعايت زمان چرا( چراي مناسب ) روي گياهان :
تاثير زمان برداشت يا چراي علوفه ارتباط با مراحل فتولوژيك گياه و شرايط محيط دارد. در مناطقي كه شرايط رويش فراهم باشد ، تاثير زمان برداشت روي گياه ، با مناطقي كه محدوديت هايي در رويش گياهي وجود دارد تفاوت هايي خواهد داشت.
مراحل اوليه شروع رشد گياهي كه با استفاده از مواد ذخيره اي سال قبل صورت مي گيرد و نيز در زماني كه به علت خشكي محيط امكان ايجاد رشد براي گياه وجود ندارد و نيز مرحله توليد بذر را مي توان چراي زودرس ذكر نمود.
همچنين در اواخر فصل رويش گياهي ، آخرين برداشت يا چرا مي بايستي طوري تنظيم شود كه گياه قادر به ايجاد رويش و ساخت وساز مواد ذخيره اي براي شروع رشد در فصل رويش آينده باشد . در صورتيكه به علت نزديك بودن فصل برداشت يا چرا با خاتمه فصل رشد ، امكان رشد و ساخت و ساز مواد غذايي براي گياه ميسر نباشد . اين امر باعث تضعيف گياه شده در توليد سال بعد تاثير منفي خواهد گذاشت
طبق نتايج حاصله در مراتعي كه اصلاً چرا نشده و علوفه آن برداشت نشده باشد ، رشد گياهان كمتر از مراتعي خواهد بود كه تحت چراي مناسب واقع شده اند . گياهان در حالت اخير قوي تراز حالت اول خواهد بود بخصوص در مورد گراس ها ، انواع چرا شده بوته هاي پهن به وجود خواهد آورد درصورتيكه در انواع چرا نشده قطر تاج كمتر خواهد بود . در مناطق خشك نيز در اثر چراي مناسب مقداري از اندام هاي گياهي برداشت شده و در نتيجه در مدت خشكي به علت كم شدن سطح تبخير كننده ، گياه بهتر خواهد توانست درمقابل خشكي مقاومت از خود نشان دهد . همچنين دام ضمن چرا با افزودن كود باعث حاصلخيزي خاك مي شود.
