عبدالله مصطفایی: مناسب‌نبودن کمیت و کیفیت آب موضوعی جهانی است که وخامت این موضوع، بخش‌های دیگر اجتماع را نیز تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و بحران‌های اجتماعی، صنعتی و زیست‌محیطی را در پی خواهد داشت. همان‌طوری که آب می‌تواند وضعیت صنایع و کشاورزی را تحت‌تأثیر قرار دهد، این بخش‌ها نیز قادرند بر وضعیت آب تأثیرگذار باشند. با توجه به وضعیت اقلیمی ایران که محدودیت منابع آب و ناهمگونی توزیع در مقایسه با نیازها و نیز وقوع خشک‌سالی‌های دوره‌ای از مشخصه‌های بارز آن است، حفاظت و صیانت از منابع آبی کشور و همچنین پیشگیری از ورود آلایندههای شیمیایی، فاضلاب‌های صنعتی و کشاورزی و خانگی، از اولویت خاصی برخوردار است. این در حالی است که روزبه‌روز، منابع آبی کشور و آب سدها بیشتر در خطر آلودگی قرار می‌گیرند. هرچند از نمونه‌های بارز آلودگی منابع آبی کشور می‌توان به نشت مواد نفتی پالایشگاه تهران و در معرض آلودگی قرارگرفتن آب سدهای لتیان و کرج (به دلیل ورود فاضلاب‌ها) اشاره کرد، ولی حوادثی مانند شکستگی لوله انتقال نفت و ورود نفت به رودخانه زاینده‌رود و واژگون‌شدن تانکر حمل مواد شیمیایی و ورود هزاران لیتر از این مواد به سد «قشلاق» کردستان از مواردی است که بیانگر آسیب‌پذیربودن منابع آب در مقابل ورود انواع آلودگی‌هاست. این مقاله سعی دارد از تأثیر صنایع بر کیفیت آب سخن به میان آورده و ابعاد آن را بررسی کند. در این گزارش ، نمونه‌هایی از آمریکا و نیز کشور خودمان ذکر کرده تا شاید بتوان از طریق شبیه‌پنداری به راه‌حل‌هایی دست یافت.
کیفیت و کمیت آب
در ایران، موضوع ناکافی‌بودن کمیت آب آن‌چنان سایه‌افکن شده که موضوع کیفیت نامناسب به درجه‌دوم اهمیت رسیده است. برای مثال، می‌توان به کمبود آب زاینده‌رود اشاره کرد که همه بخش‌های اجتماعی، صنعت و کشاورزی اطراف این رود را تحت‌الشعاع خود قرار داده است. این موضوع تا آنجا پیش رفته است که گروهی پرسیده‌اند اساسا چرا باید آب این منطقه، به نواحی دیگر کشور انتقال می‌یافت؟ البته هرچند مسئولان قول احداث تونل «کوهرنگ» برای انتقال ٢۵٠ میلیون مترمکعب آب به زاینده‌رود را داده‌اند، ولی آنها می‌گویند بیش از ٨٠٠ میلیون مترمکعب کمبود آب دارند. یکی از صنایع مهم در این عرصه، نیروگاه‌های بخار این شهر هستند که مطمئنا با مشکل مواجه می‌شوند. لازم به ذکر است گروه دیگری از کارشناسان می‌گویند بالاترین مصرف آب زاینده‌رود به کشاورزی اختصاص دارد. بنابراین کشاورزان باید تغییر رویه داده و تولید محصولات نیازمند به آب کم را در دستور کار خود قرار دهند. گویا این موضوع فقط مختص این استان نیست چون مثلا در استان همدان و در اطراف نیروگاه این شهر نیز کشاورزان، صنایع و نیروگاه هر یک، دیگری را به اضافه برداشت متهم کرده و به‌عنوان مقصر اصلی ایجاد گودال‌های بزرگ (گاهی تا ٣٠ متر) معرفی می‌کنند. به‌علاوه در خبرها آمده بود در استان خراسان‌رضوی، بسیاری از دشت‌ها دارای وضعیت بحرانی بوده و شکاف‌هایی در لایه‌های این دشت‌ها آشکار شده است.
آلودگی فراگیر آب
در آن‌سوی دنیا خانم «جنیفر ماسی» می‌داند نباید از شیر آب منزل خود در نزدیکی شهر چارلستون ایالت ویرجینیای غربی آب بنوشد. درحقیقت همه اعضای خانواده او تلاش دارند از هرگونه تماس با این آب اجتناب ورزند. در بازو، ساق پا و قفسه سینه پسر کوچک آنها زخم‌هایی پدید آمده که نتیجه تماس با این آب هنگام استحمام است، چون این آب به سرب، نیکل و دیگر فلزات سنگین آلوده است. البته تعداد زیادی از دندان‌های برادر بزرگ‌تر نیز به دلیل ازبین‌رفتن مینای دندان، روکش شده است. همسایه‌های آنها نیز می‌گویند برای جلوگیری از سوزش پوست خود، بعد از دوش‌گرفتن از لوسیون استفاده می‌کنند. آزمایش‌ها بیانگر آن است که آب شیر حاوی مقدار زیادی آرسنیک، باریم، سرب، منگنز و دیگر ترکیبات شیمیایی است که می‌تواند به بیماری سرطان و آسیب‌دیدن کلیه‌ها و سیستم عصبی منجر شود. یکی از موارد مشابهی که چندسالی است در کشورمان رسانه‌ای شده، موضوع نشت مواد نفتی از تأسیسات پالایشگاه تهران به چاه‌های آب روستاهای اطراف است. ابعاد موضوع به‌حدی بود که کشاورزان، نفت را از آب جدا کرده و می‌فروختند و در مواردی برای آبیاری مجبور بوده‌‌اند ابتدا مواد نفتی موجود در آب را سوزانده و سپس وارد مزارع کنند. خانم «جنیفر» یک حسابدار ارشد در یکی از بزرگ‌ترین بانک‌های ایالت ویرجینیای غربی است. او می‌گوید: «چطور است ما می‌توانیم در خانه‌های خود شبکه‌های دیجیتالی تلویزیون و اینترنت داشته باشیم ولی نمی‌توانیم آب سالم داشته باشیم؟» او و همسرش آقای «چارلز» با گلایه از وضعیت خود می‌گویند ما در یک منطقه دورافتاده و برهوت که زندگی نمی‌کنیم، شهر چارلستون که مرکز ایالت است، فقط ٢٧ کیلومتر از ما فاصله دارد. او می‌پرسد: «چطور است هنوز این موضوع حل نشده است؟». البته این خانم به همراه ٢۶۴ همسایه خود، علیه ٩ شرکت زغال‌سنگ اطراف خود اقامه دعوی کرده‌اند چون این شرکتها زائدات خطرناک خود را در منابع آب منطقه تخلیه می‌کنند. طبق الزامات قوانین ایالتی، شرکتها غالبا پمپاژ غلظت‌های بیش از حد مجاز مواد شیمیایی به آب‌های زیرزمینی را به قانون‌گذار اعلام کرده‌اند، این ترکیبات همان ترکیباتی است که از شیر آب اهالی جاری می‌شود. با وجود این، قانون‌گذاران ایالتی هیچ‌گونه جریمه و مجازاتی را برای این نقض قوانین اعمال نکرده‌اند. البته این موضوع فقط به ناحیه ویرجینیای غربی اختصاص ندارد. اگر بخواهیم تاریخچه این موضوع را بررسی کنیم، باید بگوییم چهار دهه قبل کنگره آمریکا «قانون آب پاک» را به تصویب رساند تا آلوده‌کنندگان را مجبور کنند هرگونه مواد سمی واردشده به منابع آبی را اعلام کرده و قانون‌گذاران بتوانند برای متخلفان به تناسب، جریمه و حتی حکم زندان صادر کنند. البته بعدها ایالت‌ها نیز رأسا قوانین مربوطه را تصویب کردند. توجه شما را به این نکته جلب می‌کنیم که در سالیان اخیر تخطی از قانون آب پاک در سطح آمریکا به نحو فزاینده‌ای افزایش یافته که این نتیجه‌گیری از بررسی وسیع آلودگی‌های آب به دست آمده است. این بررسی را مؤسسه «نیویورک‌تایمز» انجام داده است. در آمریکا فقط در پنج سال گذشته، کارخانه‌های شیمیایی و واحدهای تولیدی و دیگر صنایع، بیش از ۵٠٠ هزار بار از قوانین مربوط به آلودگی آب تخطی کرده‌اند. این تخطی از گزارش‌نشدن آلایندههای منتشرشده از کارخانه گرفته تا تخلیه مواد سمی با غلظت‌های مشکل‌آفرین (از نظر ابتلا به سرطان و نقص هنگام تولد و بیماری‌های دیگر) را شامل می‌شود. این در حالی است که تعداد زیادی از این مؤسسات آلوده‌کننده از مجازات فرار می‌کنند یعنی مسئولان ایالتی بارهاوبارها در مقابل این موضوعات اغماض می‌کنند و سازمان حفاظت محیط‌زیست آمریکا (EPA) نیز (که وظیفه‌اش این است که هنگام کم‌کاری ایالت‌ها وارد عمل شود)، از مداخله در این امور پرهیز می‌کند. باید توجه داشت از آنجایی‌که تعیین علل بیماری‌هایی مثل سرطان کار مشکلی است، بنابراین غیرممکن است بتوان مشخص کرد منشأ چه تعداد از بیماری‌ها از آلودگی آب است و اساسا نقش آلاینده‌ها در بروز مشکلات سلامتی چه بوده است؟
وضعیت آلودگی آب در ایران
گزارش‌ها حاکی از آن است در ایران حدود ١٩ میلیارد مترمکعب از فاضلاب‌های کشاورزی، صنعتی و شهری به منابع آب سطحی و ١٠ میلیارد مترمکعب به منابع آب زیرزمینی تخلیه می‌شود. برای مثال، در خبرهای کشورمان آمده بود چندی پیش سازمان حفاظت محیط‌زیست استان گلستان خبر آلودگی خلیج گرگان توسط فاضلاب شهرک صنعتی «آق‌قلا» را تکذیب کرده است. البته در همین خبر ذکر شده بود یکی از مسئولان استانی این سازمان گفته بود: «ما مدعی نیستیم هیچ تخلفی در شهرک صنعتی آق‌قلا رخ نمی‌دهد».
قوانین آب
البته در آمریکا نگرانی در مورد مواد سمی همواره به‌قدری زیاد بوده است که باعث شد کنگره و سازمان حفاظت محیط‌زیست آمریکا، بیش از صد آلاینده را در «قانون آب پاک» ذکر کنند و میزان ٩١ ماده شیمیایی یا آلاینده را در «قانون آب شرب ایمن» محدود کنند. ضمنا باید توجه داشت که مسئولان سازمان‌های قانون‌گذار نیز خودشان اذعان دارند این قوانین مشمول مرور زمان می‌شوند. خانم «لیزا جکسون»، از رؤسای سازمان حفاظت محیط‌زیست، در مصاحبه‌ای گفته بود: «با وجود موفقیت‌های فراوان به‌دست‌آمده پس از تصویب قانون آب پاک در سال ١٩٧٢، هنوز اهداف سلامت عمومی در این زمینه محقق نشده و سخت‌گیری درباره قوانین آلودگی آب به‌نحو قبول‌نشدنی‌ای کم است». او می‌افزاید: «برای او تقویت قوانین مربوط به حفاظت از منابع آب، از بالاترین اولویت برخوردار بوده است. البته مسئولان این سازمان در هر ایالت معتقدند با توجه به کافی‌نبودن منابع، بهترین عملکرد را داشته‌اند». در همین زمینه مؤسسه نیویورک‌تایمز براساس «قانون جریان آزاد اطلاعات» توانسته است از هر ایالت و نیز سازمان مرکزی حفاظت محیط‌زیست، صدها هزار سند درباره آلودگی آب به دست آورد که آنها را درون «پایگاه ملی اطلاعات تخطی از قانون آلودگی آب» قرار داده که این پایگاه از اطلاعات مجزای ایالت‌ها و سازمان حفاظت محیط‌زیست کامل‌تر است. به‌علاوه، این مؤسسه دراین‌باره با ٢۵٠ نفر از ناظران و قانون‌گذاران ایالتی و فدرال، مدیران سیستم‌های آب، مدافعان محیط‌زیست و دانشمندان مرتبط، مصاحبه کرده است. این تحقیقات نشان می‌دهد به‌طور تقریبی از هر ١٠ آمریکایی، یک نفر یا از آب آشامیدنی حاوی ترکیبات خطرناک استفاده می‌کند یا آب آنها فاقد شاخص‌های بهداشتی فدرال است؛ مانند وجود ترکیبات سرطان‌زا در آب شیر منازل اکثر شهرهای آمریکا و وجود ترکیبات ناایمن در چاه‌های آب شرب مناطق دیگر. از آنجایی که چاه‌ها مشمول «قانون آب شرب ایمن» نمی‌شوند، بنابراین احتمالا آلودگی بیشتری نسبت به آب شرب شهری دارند. البته نباید از یاد برد بنا بر عقیده محققان، چون اکثر آلایندههای جدید باعث تغییر بو و مزه آب نمی‌شوند، بنابراین بسیاری از مردم نمی‌توانند وجود این ترکیبات شیمیایی خطرناک را حتی پس از بیمارشدن نیز تشخیص دهند.
همه با هم برای رفع آلودگی
مهندس «اسکندری»، رئیس وقت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست شرکت پالایش نفت تهران، گفته بود: «در راستای سالم‌سازی آب‌وهوای ساکنان روستاهای اطراف پالایشگاه تهران، پروژه آب‌رسانی به ٣۵ روستای اطراف پالایشگاه تهران انجام شده است». وی خاطرنشان کرد: «رفع آلودگی خاک و منابع آب زیرزمینی اطراف پالایشگاه تهران، پروژه بسیار مهم زیست‌محیطی کشور است که در قالب موافقت‌نامه‌ای میان ژاپن و جمهوری اسلامی ایران از سال ٨٢ آغاز شده است». مهندس «اسکندری» با بیان اینکه در نتیجه مطالعات اولیه این پروژه (که مشاور خارجی در زمینی به وسعت ٣۶ کیلومتر مربع انجام داد)، مسیر آلودگی منابع آب و خاک این محدوده مشخص شد، افزوده است: «به‌منظور رفع آلودگی منابع آب زیرزمینی پالایشگاه و اطراف آن، ١۶۴ حلقه چاه در پالایشگاه و اطراف آن حفر شده و قرار است حدود ١٢٠ حلقه چاه نیز در تأسیسات نفتی ری حفر شود تا آلودگی‌های زیرزمینی، به‌طورکامل برطرف شود». وی تصریح کرد: «با اجرای این پروژه تخصصی، هم‌اکنون هزاران لیتر مواد نفتی استحصا‌ل‌شده از خاک و آب‌های زیرزمینی به وسیله ماشین‌آلات و سیستم انتقال، به‌عنوان خوراک به پالایشگاه تزریق می‌شود». (شانا، چهارم مهر ١٣٨۶)
امان از دامداری‌ها
طبق مطالعه‌ای که سال گذشته در نشریه علمی «مروری بر آلودگی زیست‌محیطی و سم‌شناسی» انتشار یافت، سالانه حدود ١٩,۵ میلیون آمریکایی به دلیل مصرف آب آشامیدنی آلوده حاوی انگل، باکتری یا ویروس، بیمار می‌شوند. به‌علاوه، این رقم شامل بیماری‌های ناشی از دیگر ترکیبات شیمیایی و سموم نمی‌شود. در آمریکا در ایالت‌هایی که تولیدکننده عمده شیر و مواد لبنی هستند، مثل ایالت‌های ویسکانسین و کالیفرنیا، کشاورزان مدفوع مایع‌شده دام‌ها را روی زمین‌های کشاورزی پخش می‌کنند که باعث می‌شود این مواد به درون چاه‌ها نفوذ کرده و آنها را به‌شدت آلوده کند. آب لوله‌کشی مناطقی از «کمربند زراعی»رش شامل شهرهای ایلینویز، کانزاس، میسوری و ایندیانا دارای غلظت زیادی از علف‌کش‌هاست که به عقیده دانشمندان، ازجمله علل نقص هنگام تولد و مشکلات باروری به شمار می‌رود. در بخش‌هایی از نیویورک، ردآیلند، اوهایو، کالیفرنیا و بعضی ایالت‌های دیگر که شبکه فاضلاب قادر به پاسخ‌گویی هنگام باران‌های شدید نیست، فاضلاب تصفیه‌نشده به سمت رودخانه‌ها و سواحل هدایت می‌شود. آزمایش آب آشامیدنی قسمت‌هایی از نیوجرسی، نیویورک، آریزونا و نیز ماساچوست، بیانگر غلظت‌های بسیار زیاد از ماده تتراکلرواتیلن است. از این ماده به‌عنوان حلال در خشک‌شویی‌ها استفاده می‌کنند و دانشمندان، بیماری‌های کلیه و سرطان را به این ماده نسبت می‌دهند.
جریمه‌های ناکارآمد
آقای «حسن اصیلیان»، در سازمان محیط‌زیست با بیان اینکه هنوز مشکلات ناشی از نشت نفت توسط پالایشگاه تهران وجود دارد، گفته بود: «آنها درحال‌حاضر در مرحله برداشت نفت قرار دارند و روزانه حدود ٨٠ تا صد هزار بشکه نفت از زمین خارج می‌شود، پس از برداشت نفت مرحله پاک‌سازی آغاز می‌شود». همچنین او گفت: «در برنامه پیشنهادی پالایشگاه تهران در سال ١٣٨٧، پنج سال زمان خواستند تا پاک‌سازی انجام شود در‌حالی‌که محیط‌زیست مخالفت و اعلام کرد باید تعداد چاه‌هایی که برای برداشت نفت زده می‌شود، افزایش یابد و ظرف سه سال کار تمام شود». البته گویا این سازمان هم‌زمان، پالایشگاه تهران را به مبلغ ٣١ میلیارد تومان جریمه کرده بود که پالایشگاه حاضر به پرداخت نبوده است.
تخطی دائمی از قانون
تحقیقات مؤسسه نیویورک‌تایمز در سال گذشته نشان می‌دهد براساس تجزیه‌وتحلیل اطلاعات سازمان حفاظت محیط‌زیست آمریکا، می‌توان فهمید حدود ۴٠ درصد از شبکه‌های آب آمریکا حداقل یک‌بار از بندهای «قانون آب شرب ایمن» تخطی کرده‌اند. در دسته‌بندی این خلاف‌ها می‌توان از مستندسازی‌نکردن اطلاعات تا ورود ترکیبات سرطان‌زا به شبکه آب را نام برد. براین‌اساس ٢٣ میلیون نفر از مردم آمریکا، آبی را از شبکه‌های شهری نوشیده‌اند که خلاف استانداردهای بهداشتی بوده است. در برخی موارد مردم بیمار شدند ولی در بقیه موارد این موضوع باعث می‌شود آلاینده‌هایی از قبیل ترکیبات شیمیایی، سموم معدنی و فلزات سنگین ماه‌ها یا حتی ده‌ها سال پیش از بروز بیماری، در بدن تجمع کنند. دانشمندان بعضی از شایع‌ترین آلایندههای تشخیص داده‌شده را به سرطان، نقص هنگام تولد و اختلالات عصبی ربط می‌دهند. طبق گزارش‌های حاصل از خوداظهاری صنایع، مؤسسه نیویورک‌تایمز توانسته است اطلاعات را تجزیه و تحلیل کند و نتیجه بگیرد از سال ٢٠٠۴ تاکنون، ٢٣ هزار شرکت و صنعت، حدود ۵٠۶ هزار بار «قانون آب پاک» را نقض کرده‌اند. دراین‌باره باید به خاطر داشت شرکتها فقط موظف‌اند هر سه‌ماه یک‌بار زائدات خروجی از تأسیسات صنعتی را آنالیز و گزارش کنند و این بدان معنی است که تعداد روزهای واقعی عدول از قانون فوق، غالبا بیشتر از دفعات فوق‌الذکر است. این در حالی است که طبق اظهارات مسئولان، برخی از شرکتها حتی از ارسال این گزارش ساده نیز طفره می‌روند که این باعث افزایش موارد نقض قانون می‌شود. گروه‌های حامی محیط‌زیست مدعی هستند در دهه گذشته، تعداد موارد تخطی از «قانون آب پاک» به نحو فزاینده‌ای افزایش یافته است. در بین اطلاعات موجود، کامل‌ترین اطلاعات مربوط به پنج سال گذشته بوده و بیانگر آن است در سال‌های ٢٠٠۴ تا ٢٠٠٧، تعداد مؤسسات نقض‌کننده قانون فوق‌الذکر، حدود ١۶ درصد افزایش یافته است. مؤسسات آلوده‌کننده شامل شرکت‌های کوچک مثل پمپ‌بنزین‌ها، خشک‌شویی‌ها، فروشگاه‌های بزرگ کالا و پارک‌ها و مناطق مجاز برای استقرار خانه‌های متحرک و خودروهای کاروان است که در این مناطق مجاز، افراد زائدات انسانی خود را در اطراف رودخانه‌ها و دریاچه‌ها می‌ریزند.
تهدید خشک‌شویی‌ها و کارواش‌ها
پیش از این، اداره محیط‌زیست شهر تهران اعلام کرده بود تعداد زیادی از مراکز کارواش را تحت پایش قرار داده و برای بسیاری از آنها اخطاریه صادر کرده است. نباید از یاد برد در چند سال گذشته تعداد خودروها بسیار بیشتر از گذشته شده است و به دلیل آپارتمان‌نشینی و افزایش سطح زندگی مردم، مراکز کارواش به‌شدت گسترش یافته‌اند. این مراکز به دلیل استفاده زیاد از مواد شوینده حاوی فسفات و دیگر مواد شیمیایی و تخلیه آنها به محیط‌زیست و نیز دارابودن مواد روغنی در فاضلاب، باعث آلودگی آب زیرزمینی می‌شوند. البته متأسفانه مسئول این اداره، از تعداد کارواش‌های موجود در شهر تهران اظهار بی‌اطلاعی کرده بود چون مثل قارچ بر تعداد آنها افزوده می‌شود. به طور مشابه می‌توان از خشک‌شویی‌های فعال در شهرهای بزرگ و کوچک نیز به‌عنوان یکی دیگر از تهدیدها برای منابع آب نام برد.
لزوم رصد گسترده آلایندههای نوظهور
نتیجه آنکه منابع آب در ایران و جهان دچار مشکلات کیفی و کمی شده‌اند و ریسک‌های جدید نیز این منابع را تهدید می‌کند. از‌این‌رو باید همه مردم به‌طور عام و سازمان‌های مسئول و ناظر به‌طور خاص از این منابع محافظت کنند تا از ابعاد این مشکلات کاسته شود، چون در غیراین‌صورت باید منتظر بروز مشکلات حادتر و حتی بحران‌های جدید دراین‌باره بود. البته سخت‌گیرانه‌ترشدن استانداردهای مربوطه نیز از ملزومات برقراری یک سامانه نظارتی کارا خواهد بود، چون موضوع آلایندههای نوظهور را نیز باید به این معضل افزود و لازم است به طور دوره‌ای، فهرست آلایندههای رصدشده در استانداردها گسترده‌تر شود.
