اسفنج ها شامل حیوانات دریایی هستند که شاخه پوریفرا ( porifera ) را تشکیل می دهند و جزء جانداران ابتدایی می باشند. توجه به گذشته اسفنج ها مشخص کرده که نیاکان اولیه آنها کوآنوفلاژله ها ( choanoflagellate ) هستند. اسفنج ها (پوریفرا) از ساده‌ترین جانوران هستند. اندازه آنها از چند میلیمتر تا چندین متر تغییر می‌کند. رنگ این جانوران نیز گوناگون است و از خاکستری تا قرمز ، نارنجی ، آبی ، بنفش و سیاه تفاوت دارد. اسفنج ها در آبهای شور و اعماق مختلف دریا یافت می‌شوند و تنها یک راسته از این جانوران در آب شیرین زندگی می‌کند.
اسفنج ها معمولا خود را به سنگ ها و اجسام جامدی که در آب وجود دارد می‌چسبانند. تعیین هویت و انتساب اسفنج ها به جانوران ، در اواسط قرن نوزدهم میلادی صورت گرفت. تعیین جایگاه اسفنج ها در رده‌بندی جانوران دقیقا مشخص نیست. به علت هضم داخل سلولی، اسفنج ها از سایر جانوران پریاخته‌ای متمایزند و به این جهت به آنها پرآزیان نیز گفته می‌شود.
مشخصات و آناتومی اسفنج ها
سیستم حرکت : سلولهای آمیبی ( amoeboid cells ) همراه با فعالیت دیواره ابزار حرکت برای انتقال مواد غذایی از سلولی به سلول دیگر را فراهم می کند. برای مثال ، ممکن است بعضی از غذاها به سمت لایه ای از سلول هایی که سطح را پوشانده است حرکت کند و آنها از آن تغذیه کنند.
سیستم گوارشی : اسفنج ها دارای تغذیه فیلتری هستند ، این بدین معنی است که آنها زمانی که بالغ می شوند در یک مکان باقی می مانند ، و غذا را به وسیله فیلتر کردن از روزنه هایش بدست می آورند. ذرات میکروسکوپی غذا را به وسیله آب آورده و سپس به وسیله سلول های یقه ای احاطه می شوند ، سیستم گوارشی غذا را در ویزیکول هایی قرار می دهد یا آنها را به سمت سلول های آمیبی برای گوارش می فرستد.
سیستم برون ریز : در اسفنج ها غده های درون ریز وجود ندارد ، اما آنها دارای غده های برون ریز هستند که به سطح ترشح می شوند . مطالعات در دو دهه گذشته نشان داده است که اسفنج ها بیو توکسین های وسیعی را تولید می کنند که گاهی بسیار قوی است. برای مثال برخی از Tedania , neofibularia می توانند جوشهای دردناکی بر روی پوست انسان ها ایجاد کنند. بیوتوکسین یک ماده شیمیایی است که از حمله صیادان و همچنین آلوده شدن به وسیله میکروبها جلوگیری می کند و به رقابت برای مکان با دیگر بی مهرگان شامل ascidians ، corales و حتی دیگر اسفنج ها کمک می کند.
سیستم دفعی : یک منفذ اصلی در اسفنج ها وجود دارد که برای وارد یا خارج شدن مواد استفاده می شود.
سیستم ایمنی : در تمام اسفنج های دریایی ترکیبی از anti- flammatory و antibiotic شناسایی شده است.
سیستم اسکلتی و ماهیچه ای : دیواره یک اسفنج از سه نوع سلول تشکیل شده است. سلولهای بیرونی، سلول های اپیدرمی صاف هستند . سلول های درونی، سلول های یقه ای با تاژک هستند که آب را در روزنه ها و قسمت مرکزی به حرکت در می آورند و سرانجام آن را به وسیله منفذ بالایی که در بدن قرار دارد و osculum نامیده می شود ، به خارج می راند و Mesohyle یک لایه ژلاتینی بین قسمت بیرونی بدن و spongocel در اسفنج ها ست. اسکلت در اسفنج ها شامل تکه های کوچک سوزنی شکلی به نام spicules ( که از کربنات کلسیم تشکیل شده است. ) و یا روزنه پروتئینی به نام sponging و یا ترکیبی از هر دو است.
سیستم عصبی یا حسی : در اسفنج ها سیستم عصبی وجود ندارد. اما ثابت شده است که سیگنال های الکتریکی در طول غشاء سلولها از یک طرف به طرف دیگر حرکت می کند.
سیستم تولید مثل : اسفنج ها دارای تکثیر جنسی و غیر جنسی هستند. آنها هرمافرودیت ( hermaphroditic ) و یا جدا جنس اند. در تولید مثل جنسی تخم ها و اسپرم ها در آب رها و سپس بارور می شوند ، نتیجه این باروری تشکیل زیگوت است که به صورت یک لارو مژه دار که می تواند شنا و یک مکان جدیدی را پیدا کند ، می باشد. اسفنج ها همچنین به وسیله جوانه زدن تکثیر می شوند و محصول این فرایند یک کلنی است که می تواند بزرگ شود. آنها قادر به ترمیم خود هستند و همچنین می توانند از قسمت کوچک یک اسفنج کامل را بسازند.
سیستم تنفسی : سلول های مختلف اکسیژنی که در جریان آب عبوری وجود دارد را جذب می کنند.
محل زندگی : اسفنج ها آبزی هستند و بنابراین در دریاها زندگی میکنند و نمونه هایی نیز ساکن آب های شیرین اند.
تغذیه و تنفس: سطح بدن اسفنج ها پر از سوراخ است.سلول های داخل بدن اسفنج ها با ضربه زدن به یکدیگر موجب جریان یافتن آب می شوند.آبی که از سوراخ ها وارد حفره وسط بدن می شود ، اکسیژن و مواد غذایی را به نقاطی از بدن که نیاز دارند منتقل می کنند. دفع نیز از یک سوراخ یا مجرا که در راس بدن قرار دارد صورت می گیرد.
وضعیت بدن : اسفنج ها شکل معینی ندارند .از تعداد زیادی سلول های مشابه تشکیل شده اند و فاقد هر گونه اندام و دستگاه و وسیله ی حرکتی می باشد.تمام نیاز های اسفنج که شامل انتقال غذا، اکسیژن و دفع مواد زاید است با جریان یافتن آب در بدن انجام می شود و نیازی به خون ندارند.
نحوه ی زندگی : اسفنج ها همیشه به یک جا چسبیده هستند.معمولاً آن ها به صورت جمعی (کلونی ) زندگی می کنند اما گاهی اوقات بعضی اسفنج ها از بقیه جدا می شوند.
رابطه ی اسفنج ها با سایر موجودات
جانوران کمی وجود دارند که به اسفنج حمله می کنند یا از آن ها تغذیه می نمایند. که احتمالا این موضوع به خاطر وجود اسپیکول در اسفنج ها و یا به خاطر ترشحات نامطبوع آن ها باشد.
اما بسیاری از بند پایان، کرم ها، نرم تنان برخی از ماهی ها در حفره های موجود در بدن اسفنج ها به سر می برند. برخی از نرم تنان دریایی نیز از اسفنج ها تغذیه می کنند.
هم چنین خرچنگ ها تکه ای از اسفنج زنده را به صدف خود می چسبانند. نوعی اسفنج نیز معمولا بر روی صدف حلزونی که به عنوان پناهگاه خرچنگ زاید مورد استفاده قرار می گیرد رشد می کند. که در نهایت باعث جذب صدف گردیده، به طوری که خرچنگ به زودی در داخل اسفنج زندگی خواهد کرد.
اسفنج ها به طور کلی:
۱- دارای سلول هایی هستند که به طور ناقص قرار دارند و در بین آن ها مزانشیم قرار می گیرد.
۲- بدن اسفنج ها از تعداد زیادی منفذ کانال مانند و یا اتاقک هایی تشکیل شده که از بین آن ها آب عبور می می نماید. اسفنج در بدنشان عضو متحرک ندارند.
۳- بعضی از سطوح داخلی و یا سطوح داخلی بدن اسفنج ها از سلول های تاژک دار choonocyte پوشیده شده است. هضم اسفنج ها به صورت داخل سلولی است.
۴- معمولا دارای یک اسکلت داخلی از ملیه های باریک، به نام اسپیکول spiculg یا رشته های نامنظم آلی یه هر دونوع هستند.
۵- تولید مثلشان غیر جنسی و از طریق جوانه زدن یا ژمول Gemmule صورت می گیرد. لاروهای اسفنج ها تاژک دار بوده و به طور آزاد شنا می کنند.
اسفنج ها را اصطلاحا به نام پارازوآ Prazoa می نامند. که به زبان یونانی پارا به معنی در کناره بوده و مفهوم آن اینست که اسفنج ها در خط مستقیم تکامل بین جانوران تک سلولی و جانوران پر سلولی قرار نمی گیرند.
اسفنج ها فاقد اعضای حسی یا سلول های عصبی هستند. به جز مقدار کمی، قادر به حرکت یا انقباض بدن خود نمی باشند.
