یکی از مهمتـرین مســائل و مشـکلات پروژه‌های عمرانی در سطح کشور مبحث )طراحی دست بالا یا دست پایین( و معضلات ناشی ازآنها یعنی افزایش زمان و هزینه تکمیل اینگونه پروژه‌هاست، به طوری که براساس آمارسازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور متوسط زمان راه اندازی طرحهای ملی و سرمایه بر،در حال حاضر هشت سال است. 54 درصد از طرحهای عمرانی دارای مشکلات طراحی هستند. 27 درصد از طرحهای عمرانی ناقص اجراء می شوند و 28 درصد از طرحهای عمرانی در مرحله بهره برداری دارای مشکل هستند.
طراحی دست بالا یا دست پایین در قاموس مهندسی عمران به مطالعه و طراحی طرحها به صورت غیر بهینه اطلاق می شود. پروژه‌هایی دست بالا(OVER DESIGN) تلقی می شوند که در مرحله مطالعه و طراحی بالاتر از حد و ظرفیت موردنیاز مطالعه و طراحی شوند. در این حالت ظرفیتهای پروژه در مرحله بهره برداری مورداستفاده قرار نمی گیرند. به عنوان نمونه در هنگام مطالعه و طراحی مسیر راه یا راهآهن بخشهایی نظیر خاکریزی ، خاکبرداری و ابنیه فنی نظیر پلها و تونلها وجود دارندکه بایستی مدنظر قرار گیرند. اگر در مرحله مطالعه، کریدور مسیر به خوبی انتخاب نشود، مطمئناً‌حجم عملیات خاکی و ابنیه فنی افزایش چشمگیری می یابد. در مرحله طراحی نیز اگر مشخصات فنی و اجرای پروژه از قبیل ابنیه فنی نظیر پلها و تونلها برای بارهای بالاتر از حد بهره برداری طراحی و محاسبه شوند؛ در مرحله اجرا شاهد هدر رفتن مصالح و نیروی انسانی بوده و هزینه‌ها و زمان اجرای طرح افزایش خواهد یافت. در یک پروژه صنعتی نظیر یک کارخانه تولیدی نیز اگر مشخصات فنی و ظرفیت کارخانه بالاتر ازحد موردنظر طــرح شــود، در فــاز بهره برداری ظرفیت آن به طور کامل مورد استفاده قرار نمی گیرد. بــر عکس پــروژه‌هایی دست پایین (Under design) تلقی می شوند که درفاز مطالعه و طراحی پایین تر از حد و ظرفیت مورد نیاز (حداقل آیین نامه‌ها) مطالعه و طراحی شوند. در این حالت پروژه پاسخگوی نیازهای بهره بردار نیست. به عنوان نمونه اگر در مرحله مطالعه یک پروژه راهسازی به ظرفیت بار و مسافر عبوری از مسیر توجه نشود، پس از احداث راه، پروژه پاسخگوی ظرفیت بار و مسافر نخواهد بود و یا در مهندسی سازه اگر ابنیه فنی نظیر پلها و تونلها کمتر از حد مورد نیاز بهره برداری، مطالعه،طراحی و محاسبه شوند، در این صورت سازه و اجزای آن همواره بیش از توان و محدوده بهره برداری آن بارگذاری شده، در آن صورت، بایستی نسبت به ترمیم و تقویت اینگونه سازه‌ها، به منظور رساندن مقاومت سازه و اجزای آن به مقاومت مورد نیاز اقدام کرد.این حالت طراحی نیز موجب افزایش هزینه‌های ناشی از دوباره کاریها، مصرف مصالح اضــافی و به کـــارگیری مجدد نیروی انسانی می شود. مشابه شرحی که در خصوص طراحی دست بالا و دست پایین از دیدگاه مهندسی عمران بیان گردید، از دیدگاه دیگر تخصصها نیز قابل طرح است، مثلاً از دیدگاه معماری تناسب فضاها با کاربریها، تناسب هزینه‌های نماسازی و محوطه سازی با کاربرد پروژه مطرح می شود یا از دیدگاه مهندسی تاسیسات متناسب بودن میزان تجهیزات و مشخصات آنها با شرایط کاری پروژه دارای اهمیت است.باتوجه به حجم انبوه اعتبارات مالی که سالیانه صرف مطالعات و اجرای پروژه‌های عمرانی وزارت راه و ترابری می گردد، و اثراتی که پدیده طراحیهای غیربهینه در افزایش هزینه‌ها و اغلب افزایش زمان تکمیل اینگونه پروژه‌ها در طول مراحل مطالعه، طراحی و اجرای آنها روی می دهد و همچنین کمبـود کارایی که در دوره بهره برداری در پروژه‌ها ظاهر می شود، بررسی موضوع پیش گفته را ضروری می سازد.
1 – علل غیر بهینه شدن پروژه‌های عمرانی انجام مطالعات و طراحی به وسیله مشاوران صورت می گیرد و کنترل پروژه‌های واگذار شده به آنها بر عهده کارفرماست که نقص در هر مرحله بر پروژه و بهینه بودن آن اثر می گذارد که علل آن عبارتند از: ! نبود آمار و اطلاعات دقیق و مناسب مورد نیاز طراحان و مشاوران که موجب ضعف در مراحل مطالعات و طراحی پروژه‌های عمرانی می شود؛ ! عدم مستندسازی در مراحل مختلف پروژه‌های عمـرانــی که قبلا تکمیل و به بهره برداری رسیده اند؛ ! عدم توجه به مبحث »ارزیابی عملکرد« به منظور ارزیابی مراحل مختلف پروژه‌های عمرانی به وسیله تیمی از کارشناسان مجرب؛ ! ضعف بهره بردار به صورتی که از پروژه‌ها به شکل بهینه بهره برداری به عمل نمی آید؛ ! نقــایص مـوجود در قوانین، مقررات و بخشنامه‌ها پیرامون امــور قراردادها، شرح خدمات قراردادهای مطالعات، نظارت و اجرا و حق الزحمه‌های مشاوران و پیمانکاران؛ ! ضعف و نقص در مراحل مطالعات مقدماتی که مشاوران و طراحان مراحل بعدی را که بر اطلاعات آنها اتکا می کند، دچار اشتباه می سازد. ! نبود استانداردها و آیین نامه‌های مناسب و مصوب که با شرایط اقلیمی، جغرافیایی و… کشور همخوانی داشته باشند؛ ! نقایص موجود در دستورالعملها و روشهای ارزیابی، درجه بندی و انتخاب مشاوران و پیمانکاران پروژه‌های عمرانی؛ ! نبود چک لیست‌های مناسب به منظور کنترل و تصویب طرحهای عمرانی؛ ! عدم بهره گیری مناسب از تیم‌های کارشناسی مجرب در مراحل مختلف مطالعه، طراحی و اجرای پروژه‌های عمرانی؛
! کمبود رشته‌های تخصصی به ویژه در زمینه روشهای اجرایی در کادرهای فنی و اجرایی مشاوران و پیمانکاران؛ ! عدم توجه و بهره گیری از روشهای جدید طراحی و اجرا در پروژه‌های عمرانی؛ ! ضعف مدیریت و کادر کارشناسی کارفرما و مجریان طرحهای عمرانی.
2- روشهای بهینه سازی ! انجام مهندسی ارزش در طرحها از بدو مرحله مطالعاتی تا زمان بهره برداری از پروژه به منظور کاهش هزینه‌ها، بهبود روشها و بهینه سازی پروژه‌های عمرانی؛ ! تــوجه به امر بهره برداری و نیازها وامکانات بهـره بردار در مرحله مطـالعات و طــراحی پروژه‌های عمرانی؛ ! نقایص موجود در قوانین وبخشنامه‌های سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور پیرامون قراردادها، شرح خدمات، حق الزحمه‌ها، روشهای ارزیابی، رتبه بندی و انتخاب مشاوران و پیمانکاران پروژه‌های عمرانی با هماهنگی دستگاههای ذیربط؛ ! تدوین و نهادینه کردن استانداردهای مناسب در امر مطالعات، طراحی و اجرای پروژه‌های عمرانی و به روز نگاه داشتن استانداردها؛ ! مستندسازی اسناد، مدارک و تجـــربه‌های پروژه‌های قبلی به منظور بهره گیری مناسب از آنها در پروژه‌های جاری و آتی؛ ! بهره گیری از روشهای جدید در امر مطالعه، طراحی و اجرا که نمونه آن روش طرح و اجراست که در کشورهای توسعه یافته از آن استفاده می شود؛ ! توجه و بهبود تشکیلات سازمانی کارفرمایان و مجریان پروژه‌های عمرانی؛ ! بهره گیری از تیم‌های کارشناسی مجرب به منظور بررسی و کنترل پروژه‌های عمرانی در دستگاههای اجرایی و متولیان پروژه‌های عمرانی؛ ! تشکیل معاونت طرح و برنامه در سطح معاون وزیر به منظور ساماندهی به طرحها و پروژه‌های عمرانی وزارتخانه و سازمانهای تابعه؛ ! بهبود و تقویت تشکیلات مشاوران و پیمانکاران به ویژه در بخش کادر فنی و اجرایی آنها به منظور کاهش طراحیهای غیربهینه و هزینه‌های تحمیلی ناشی از آنها بر پروژه؛ ! بهره گیری مناسب از شیوه‌های مدرن و سودمند، همچون مهندسی مجدد فرایندها به منظور بهبود روشهای کنونی مطالعات، طراحی، اجرا و بهره برداری پروژه‌های عمرانی؛ ! برگزاری دوره‌های آموزشی مناسب و مرتبط در حین خدمت برای کارشناسان دستگاههای دولتی متولی پروژه‌های عمرانی؛ ! توجه به موضوع خصوصی سازی و اهمیت آن در بهبود روشها و بهینه سازی مراحل مختلف پروژه‌های عمرانی؛
